لرستان، مهد فرهنگ و تمدن بشری (قسمت دوم)

لرستان در دوران اسلامی

اصولا نام لرستان برای اولین بار، در دوران اسلامی به مناطقی از ایران اطلاق شده است که امروزه شامل استان های لرستان، ایلام، چهار محال و بختیاری، کهکیلویه و بویر احمد و بخش های وسیعی از استان های خوزستان، اصفهان، همدان و کرمانشاه بوده است. اگر چه به ظاهر بسیار پیش از اینکه این منطقه وسیع جغرافیایی به نام لرستان شناخته شود، قوم لر، به عنوان یکی از اقوام ایرانی شناخته شده ی ساکن در غرب و جنوب غربی ایران که به جبال یا عراق عجم معروف بوده است، وجود داشته و در کنار سایر اقوام همسایه خود، بویژه کرد ها، در تحولات منطقه ای، زیر نظر حکومت های اموی و عباسی تأثیر گذار بوده اند. با این وجود، بلافاصله پس از مشاهده عنوان لرستان در تاریخ ایران، که با ظهور نام اتابکان لر، در داخل حکومت سلجوقیان اتفاق افتاد، با تفکیک لرستان به دو منطقه لر بزرگ و لر کوچک مواجه می شویم، چنانکه اتابکان لر بزرگ در مناطقی که امروزه محل سکونت لرهای بختیاری، بویر احمد، در این استان ها و استان های خوزستان، فارس و اصفهان قدرت گرفته و حکومتی محلی و نیمه مستقل را به مرکزیت ایذه بنا نهادند. و اتابکان لر کوچک، در مناطق لرستان، ایلام، و بخش هایی از کرمانشاه، همدان و خوزستان امروز مستقر شده اند. با این وجود، آنچه که به عنوان هنر و فرهنگ لرستان در این عصر مد نظر نویسنده است، آثار و تأثیرات فرهنگی به جای مانده از تاریخ پیش از اسلام است که در محدوده حکومت اتابکان لر کوچک بوجود آمده اند.  

محدوده حکومت اتابکان لر

منطقه جبال، نزدیک ترین بخش ایران به جلگه عراق و به منزله دژ امنیتی بنی عباس و در دوران امویان موسوم به ماه کوفه بوده است و این همه می بایست به رونق و آبادانی این خطه می انجامید. با این وجود، آثار و ابنیه ای که نشان از اهمیت این منطقه و توجه حکام به آن باشند، تنها پس از ظهور حکومت های مستقل به وجود آمده اند و این نشان از نگاه منفعت طلبانه بنی امیه و بنی عباس به این منطقه داشته. اما این جریان تداوم نداشت و حکومت های محلی که در زمان بنی عباس قدرت می گرفتند، به اهمیت استراتژیک جبال، بویژه زاگرس میانی برای حفظ قدرت خود و تفوق بر بنی عباس پی می بردند. بنا بر این، در دوران قدرت گرفتن ترکان سلجوقی، شاهد باز سازی قلعه شاپور خواست و افزودن مناره آجری به باروهای شهر خرم آباد هستیم. همچنین در این زمان است که بروجرد به عنوان شهری پر رونق در منطقه جبال شناخته می شود و یکی از زیبا ترین بنا های تاریخی و مذهبی لرستان، یعنی مسجد جامع بروجرد در این زمان ساخته می شود.                                                                                                                                                                          

البته چنانکه اشاره شد، قوم لر یکی از ساکنان مناطق غربی ایران بوده و در این سکونتگاه با اقوام دیگر شریک و همسایه به شمار می رفته است. از جمله و بویژه کرد ها، از جمله همسایگان پر جنب و جوش قوم لر به شمار می رفته اند که در تصاحب قدرت منطقه ای با لرها رقابت دیرینه داشته و حتی از ایشان پیشگام تر و پر تلاش بوده اند. از جمله می توان به حکومت خاندان حسنویه برزیکانی اشاره کرد که پیش از اتابکان لر، بر مناطقی از کوهستان ها و دشت های زاگرس، از شهر زور و خانقین، تا کرمانشاه و دینور و حتی بر لرستان و و ایلام و شمال خوزستان امروز حکومت کرده اند، اشاره کرد.                                                                                                  

آلِ حسنویه، خاندانی از کردان ایرانی بودند که از میانه قرن چهارم تا اوایل قرن پنجم بر قسمت هایی از غرب ایران، از جمله بر مناطق شمالی و غربی لرستان حکومت داشتند. این خاندان، با فرصت جوئی از اوضاع نامناسب دستگاه خلافت عباسی و بهره مندی از حمایت حاکمان نیرومند این دوره یعنی آل بویه، قدرت یافتند و به مدت نیم قرن به حکمرانی خود استمرار بخشند. از خاندان حسنویه سه تن به حکومت رسیدند: حسنَویه بن حسین، بدربن حسنویه و هلال بن بدر.

 نکته مهم درباره بنی حسنویه گرایش های مذهبی آنان است. آل حسنویه به داشتن مذهب شیعه مشهور هستند؛ با این حال مدارک چندانی از این گرایش آنها در دست نیست. به نظر می رسد همگرائی موجود بین آل بویه و آلِ حسنویه یکی از عوامل مهم در رویکرد مذهبی بنی حسنویه به شمار می آمده است[۱]. و البته چه ایشان در این گرایش مذهبی مخلص بوده باشند و چه اینکه فقط با دلایل سیاسی به آل بویه ی شیعه مذهب پیوسته باشند، حاصل حکومت آنان بر لرستان عمران و آبادانی از یک سو و رسوخ مذهب تشیع از سوی دیگر بود.

پل کلهرت واقع در مسیر خرم آباد به خوزستان(ملاوی)، مربوط به زمان بدر بن حسنویه ( ۳۷۴ ه .ق ) م

اگر چه حکومت آل حسنویه در این مناطق با حمایت آل بویه شکل گرفته و تداوم یافته است، اما چنان استقلالی در حکومت داری داشته اند که در تاریخ ایران به عنوان حاکمان مستقل شناخته می شوند. همچنانکه قدرت گرفتن ایشان در منطقه جبال، منجر به کم شدن نظارت دستگاه حکومتی بنی عباس در منطقه جبال گردیده و این در آینده نه چندان دور در سقوط عباسیان تإثیر گذار بود.

 بنی حسنویه در دوران حکومت خود به ساختن بنا های مذهبی و احیای آثار و بقاع مذهبی شیعه همت گماشتند، چنانکه بنای اولیه مسجد جامع خرم آباد و مرقد مطهر زید ابن علی در خرم آباد، از آثار دوران حکومت ایشان است.                                                          

البته چنانکه گفته شد، این خاندان از وابستگاه به آل بویه بودند و حتی زمانی که عضد الدوله دیلمی از ترس حمله و غلبه سلطان محمود غزنوی به دنبال دژی مستحکم می گشت، به شاپورخواست آمد و به احتمال زیاد در این سفر، ابن سینا نیز همراه وی بود و قسمتهاى مجسطى، ارثماطیقى و موسیقى «شفا» را در اصفهان تألیف کرد و قسمت حیوان و نبات را در سالى که علاء الدوله به « شاپورخواست » مى رفت تصنیف فرمود. و بدین طریق دایره المعارف بزرگ فلسفى «شفا» پایان یافت[۲]. اگرچه این دوران با ضعف حکومت آل حسنویه مصادف بود، چنانکه استقرار عضدالدوله در شاپور خواست با حملات کردان بنی عناز به بخش های غربی حکومت بنی حسنویه و محدود شدن ایشان به دینور و کرمانشاه شد[۳].    

در مرکز شهر خرم آباد ( ضلع شرقی –خیابان شریعتی)ودر مسیر قدیمی شاپور خواست به خوزستان سنگ نوش
ته ای به شکل مکعب که بصورت یکپارچه متصل به صخره ای طبیعی بوده است، قراردارد . ارتفاع متون کتبیه دار با احتساب دوپله در چهار ضلع سنگ نوشته ۳۴۴ سانتیمتر است این کتیبه به خط کوفی و زبان فارسی دور تا دورستون سنگی تحریر شده است در گذشته به بردنوشته معروف بوده است .کتیبه با بسم الله شروع شده وموضوع آن مربوط به حکم امیر اسفهسالار کبیر ظهیرالدین و الدوله معین الا سلام طغرل لتکین ابوسعید برسق در خصوص بخشش علفچر درچراگاه های شاپور خواست و ممنوعیت برخی سنتهایی ناپسند در عهد سلطنت ملکشاه سلجوقی به تاریخ ۵۱۳ هجری قمری است . این یادمان فرهنگی مربوط به دوره سلجوقی وبه شماره ۳۹۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بروجرد  مسجد جامع

این بنا در خیابان جعفری شهر بروجرد واقع شده است . مسجد جامع بروجرد یکی ازکهن ترین مساجد غرب ایران است . بخش قدیمی این بناشبستان جنوبی و گنبد آن است که همانند چهارطاقهای زمان ساسانیان می باشد . نقشه مسجد از نوع یک ایوانی است واز یک قسمت وسط به ابعاد۱۰×۱۰و دوقسمت طرفین به ابعاد۲۰×۱۰مترتشکیل شده است ارتفاع گنبد آن که در وسط بنا ایجادشده تا کف مسجد نزدیک به۲۰ متر است. و زمان ساخت آن به عهد سلجوقی برمی گردد. براساس کتیبه های موجود این مسجد در زمان شاهان صفوی ، در سالهای ۱۰۲۲ هجری ۱۰۲۳ هجری ، ۱۰۹۱ هجری و سرانجام در سال ۱۲۰۹ هجری تعمیرومرمت شده است مسجد دارای تزئینات آجری و کاشیکاری بوده است که در طول زمان و براثر عوامل طبیعی چون زلزله تخریب شده اند . مواد و مصالح آن از آجر ، کاشی ، ملات است . این بنا مربوط به دوره سلجوقی است وبه شماره ۲۲۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

[۱]- سیری در تاریخ های محلی تشیع در ایران پیش از صفویه ( ۲)؛ آلِ حسنویه. نویسنده: دکتر سیدمسعود شاهمرادی

۲- تاریخ فلسفه در جهان اسلامی (تاریخ الفلسفه العربیه)  نویسنده: فاخوری ، حنا و جر، خلیل. مترجم: آیتی، عبد المحمد. ناشر: شرکت انتشارات علمی فرهنگی. تهران۱۳۷۳

[۳]   بنی عَناز؛ خاندانی حکومت گر در جهان اسلام (۳۸۱-۵۵۱ ه . ق/ ۹۹۱-۱۰۱۷ م) ولادیمیر مینورسکی مترجم: آرمان فروهی۱۳۹۳٫ تاریخنامه خوارزمی سال اول تابستان ۱۳۹۳ شماره ۴٫

نویسنده: دکتراحمدحقی

نام شما (الزامی)

ایمیل شما (الزامی)

موضوع

پیام شما